PLAV se nalazi jugoistočno, a Gusinje zapadno od Plavskog jezera. Ova dva sandžačka gradića su smješteni sjeverno od planinskog lanca Prokletije na granici sa sjevernom Albanijom.

Između Plava i Gusinja se prostire lijepa i pitoma ravnica, koju presijecaju rijeke: Grlja, Vruja, Dolja, Grnčar i Ljuča. Sve one se direktno ili preko rijeke Grnčar ulivaju u Plavsko jezero iz kojeg izvire Rijeka Lim.

Osmanlije su se nalazile na ovim prostorima još krajem 14. vijeka, što potvrđuje opis „Oblast Brankovića“ gdje nalazimo subašu Plava, Sulejman-bega. Tada je izgrađena i prva džamija.

Osmanlije su uspostavili potpunu vlast tek 1455. godine kada su osvojili Budimlju i Bihor.

Islam se na ovim prostorima počeo širiti tek početkom 17. vijeka. Taj proces bio je u neposrednoj vezi sa izgradnjom Gusinja prije 1612. i Plava 1619. godine.

Plav, Gusinje, Bijelo Polje, Rožaje… su bile urbane cjeline gdje su se susretale ljepota prirode i ljepota brvnara, kojim su dominirale drvene džamije sa lijepim drvenim minaretima. Bili su to u prošlosti gradovi muzeji vrijedni i da se uvrste u spisak ne samo lokalne i regionalne već i svjetske baštine jer se radilo o jedinstvenim arhitektonskim ambijentima.

Plav i Gusinje su poznati i po brojnim kulama: Redžepagića, Bećiragića, Abagina, Mubina, Hadžimušovića, Durovića, Ferovića, Jahsavića, Jahdadića, Kamića, Cerikovića, Bilalagina, Šarkinovića, Canovića, Hasganićeva, Kukića, Radončića, Krcića, Rašića, Nizamska, Kršla, i druge.

Najpoznatija kula je Redžepagića kula koja predstavlja jednu od najstarijih građevina u Plavu. Sagradio je 1671. godine Hasan-beg Redžepagić. Oko kule se nalazi kaldrma, tako da je uvijek čist prostor oko objekta. Masa, oblik i struktura Redžepagića kule je poseban primjer tipa kule u Plavu. Tek kada se uđe u kulu posjetioc može da shvati da ova kula predstavlja vrijedno nasljeđe koje prevazilazi okvire lokalnog značaja. Zato je neophodno zakonom zaštititi od potencijalnog rušenja i otkupiti staru Redepagića kuću i avliju naspram kule i formirati muzejski kompleks u Redžepagića mahali i spasiti što se spasiti još može jer Redžepagića kuća zahtijeva hitnu i brižljivu restauraciju.

Redžepagića kula se prvobitno sastojalao od prizemlja i dva sprata od kamena, a krov je bio pokriven kamenim pločama. Nakon određenog vremena sagrađen je treći sprat od drveta a zamijenjen je i krov. Uklonjene su kamene ploče, a krov je pokriven šindrom. Cijelo prizemlje je jedan veliki prostor sa jednim ulazom i stepeništem za sprat. Prizemlje je bilo namijenjeno za držanje konja, a vjerovatno i druge stoke, kao i za skladištenje žita.

Glavna karakteristika plavsko-gusinjskih džamija, do unazad nekoliko decenija, bila je ta što su sve bile pokrivene šindrom i što su sve imale drveno munare.

Na prostoru Plava postoji 4 džamije iz osmanskog perioda: Stara Carska džamija, Redžepagića džamija, Šabovića džamija i Carska džamija Sultanija, sagrađena 1907. Godine, dok su porušene džamija u Nokšićima, sagrađena 1830. godine, a spaljena za vrijeme balkanskih ratova 1912. Godine, džamija u Gornjoj Ržanici, sagrađena 1939. godine, a spaljena 1944. godine, džamije za potrebe vojske Turija i Nizamska.

Najstarija džamija na ovom prostoru je Stara džamija, izgrađena 1471. godine u Starom gradu, nekada okruženom bedemima. Obnavljana je u nekoliko navrata: 1887, 1970. i 1986. godine. Ona ima zanimljivu arhitekturu, posebno zbog duboreza i arabeski. Jedan dio je zidan kamenom, a drugi – sofraluci, izgrađen je od drveta. Do renoviranja 1986. godine, imala je krov od daske šindre, koji je tada zamijenjen plastičnom, imitacijom drvenog pokrivača. Džamija ima drveno munare visine 10 metara. Njene dimenzije su 16 x 10 metara bruto površine. U njenom haremu se nalazi šadrvan. Stavljena je pod zaštitu države kao kulturno-historijski spomenik.

Redžepagića džamija je vakuf Fatime, kćerke Redžepage, a supruge skadarskog vezira Kara Mahmut-paše Bušatlije. Sagrađena je 1774, godine a obnavljana 1871, 1963, 1974. i 1993. godine. Džamiji je neophodna stručna restauracija s ciljem vraćanja prvobitnog izgleda.

Šabovića džamija je sagrađena 1880. godine. Vakuf je Hasa Ferovića, neophodna je stručna restauracija kao i kod većine džamija u Crnoj Gori iz osmanskog perioda gdje su džematlije samoinicijativno dograđivali I sanirali džamije znatno anrušavajući eksterijer a pogotovo enterijer i na taj način iako dobronamjerno nanosili štetu kulturno-historijskom nasljeđu.

Carska džamija Sultanija je sagrađena 1907. godine za vrijeme sultana Abdul Hamida Drugog. Tokom istraživanja građe za pripremu dokumentarne serije i filma ‘’Bošnjaci u Crnoj Gori’’ nijesmo pronašli njenu staru fotografiju. Ali svakako bi trebalo izvršiti i njenu rekonstrukciju po pravilima struke jer predstavlja izuzetan kulturno-historijski spomenik.

Plavsko-gusinjski kraj je bogat javnim česmama i šadrvanima. Važno je napomenuti da skoro sve Plavsko-gusinjske džamije imaju šadrvane u svom haremu. Neki su sagrađeni od tvrdog materijala, obloženi mermerom, neki su od drveta. Jedan od najljepših je onaj koji se nalazi ispred Stare džamije. Šadrvan je napravljen od drveta tako da se potpuno uklapa u ambijent sa Starom džamijom.

Mezaristani su ograđeni prostori gdje se ukopavaju umrli muslimani.Često su nastajali u haremima džamija. U većini gradova koje smo posjetili postoje manji mezaristani u haremima džamija, kako u gradu tako i na seoskom području. Mnogi mezaristani su uništeni zajedno sa džamijama oko kojih su se nalazili, neki u ratovima a neki zahvaljujući „urbanističkim planovima“, proširivanjima ili izgradnjom novih džamija i pratećih objekata. Jedan od mezaristana koji je uništen po tom sistemu bio je mezaristan koji se nalazio oko džamije Hadžidanuše u gradu Bijelom Polju, koji je zajedno s džamijom porušen, zatim veliko muslimansko groblje na Pobrežju u Podgorici i tako dalje. Za brojne muslimanske mezaristane, današnje generacije ne znaju ni da su postojali jer se tu sada nalaze stambene zgrade, gradski trgovi, privatne kuće, poslovni centri, parkovi, pijace, kulturni centri, bolnice…

Postoje muški i ženski nišani koji se razlikuju. Razlika oblika muških i ženskih nišana vrlo je upadljiva. Muški nišani su rađeni u obliku četvorougaone ili osmorougaone prizme, a prednjak uz to prelazi gore u tanki vrat i završava se isklesanim turbanom.  Ženski su nišani, naprotiv, gotovo redovito pljosnati i većinom su oba jednako oblikovana i gore završena u vidu šiljastog luka.

Kod pravljenja i uređivanja mezara u muslimanskim gradovima u Crnoj Gori zadnjih decenija ima pretjerivanja i novotarija, tako da se prave mermerni blokovi, sa ugraviranom fotografijom umrle osobe, sa mjesecom i zvijezdom, sa stubovima raznih oblika, tako da neki grobovi više liče na neku vrstu grobnice nego na muslimanski tradicionalni mezar.

Nišani iz osmanskog perioda, nadgrobni spomenici koji imaju posebnu vrijednost u cjelokupnom sadržaju kulturnog nasljeđa bošnjačkog naroda u Crnoj Gori, iako toliko značajni nijesu mapirani i zaštićeni. Rasuti kao ostaci brojnih uništenih mezaristana polahko nestaju, nekada nebrigom nadležnih organa a nekada nemarom samih Bošnjaka koji daju prednost izgradnji neke zgrade u odnosu na to neprocjenjivo kulturno-historijsko blago. Takav je slučaj manje-više svuda u Crnoj Gori kada su u pitanju nišani iz osmanskog perioda; polomljeni, zapušteni, na gomile nabacani…

Interesantan je Izvještaj o stanju grobalja upućenog iz Bara Ulema-Medžlisu u Skoplju davne 1940. godine, a kao da je pisan danas, 80 godina kasnije, u kome između ostalog piše: „…Nigdje se ne pokazuje toliki nemar i nesvjest muslimana u današnjem dobu za svoje ustanove kao kod grobalja čije je stanje upravo vrlo žalosno. Većina njih su zapuštena, nezagrađena, obrasla u trnju i korovu, ostavljena sama sebi. Kako u gradovima svaka džamija ima pored sebe malo groblje, ono je najčešće zapušteno da umanjuje i izgled same džamije; ograde polomljene, zakrčeni prolazi, nišanluci nagnuti ili srušeni … Muslimani i vjerski službenici ostaju slijepi i dozvoljavaju teško skrnavljenje objekata njihovih predaka … Mnoga su izgubljena ili uzurpirana od vlasti ili pojedinaca … Druga su propala što su došla pod udar trasiranja puteva ili železničkih pruga i dizanja naselja a skoro nigdje nijesu dobijene naknade za njih …“.

Starih nišana ima najviše na prostoru Pljevalja, Bara, Plava, Gusinja, Rožaja. Ima ih i drugdje, negdje tek po nekoliko primjeraka. Ima nišana sa ispisanim epitafima, a ima i onih bez ikakvih natpisa. Snimili smo i tri preostala šehidska nišana u Nikšiću koje tamošnji predsjednik Medžlisa pokušava da zaštiti od uništenja. Mezaristana ima nekoliko na prostoru plavske, gusinjske, rožajske, pljevaljske, barske, bjelopoljske i drugih opština, ima ih i u haremima nekih džamija. Na nekim nišanima posebnu vrijednost čini islamska epigrafika ispisana u prozi i stihu koja nije sistematski proučena. Nišani su ukrašeni raznim oblicima i ornamentima, čijom su ljepotom bili očarani mnogi putopisci. Ovakvi nišani se pojavljuju sve do 1912. godine, a poslije odlaska Osmanlija sa prostora Balkana, natpise pisane na staroosmanskom i arapskom jeziku zamijenili su nišani sa natpisima na latiničnom i ćiriličnom pismu.

Nišani iz osmanskog perioda svojom starošću, ljepotom, dokumentovanošću i poetsko-filozofskom i historijskom vrijednošću, predstavljaju kulturnu baštinu naroda i kraja i mjesta gdje se nalaze, obavezuju i nadležne vlasti i bošnjačku zajednicu da ih sačuvaju od uništenja.